قالب های شعر فارسی
قالب های شعر فارسی
قالب های شعر فارسی قصیده
قصیده: شعری که مصراع اوّل با مصراع های زوج هم قافیه است.
تعداد ابیات: بیش از پانزده بیت است.
تاریخ آغاز قالب شعری قصیده: از نیمه قرن سوم هجری قمری در ادبیات فارسی به تقلید از شعر عربی پدید آمد و تا روزگار ما مورد توّجه شاعران بوده، امّا اوج اقتدار و رواج فوق العاده آن، قرون سوم تا ششم هجری قمری است.
بلندترین قصیده زبان فارسی سروده قاآنی شیرازی در ستایش حضرت علی (ع) است که سیصد و سی و هفت بیت دارد، با مطلع:
«سحر چو زمزمه آغاز کرد مرغ سحر / به سان مرغ سحر از طرب گشودم پر»
از قصیده سرایان بزرگ: رودکی، فرّخی سیستانی، منوچهری، ناصرخسرو، مسعود سعد، انوری، خاقانی، سعدی، قاآنی، ملک الشّعرای بهار، مهدی حمیدی، امیری فیروزکوهی، مهرداد اوستا و…
بخش های قالب شعری قصیده:
مطلع: بیت نخست قصیده، مطلع نامیده می شود. مطلع، آغاز سخن است و شاعر می کوشد تا لفظ و معنی آن جذّاب و دلنشین باشد.
تغزّل: مقدّمه قصیده است که با محتوای عشق، یاد جوانی و وصف طبیعت سروده می شود.
تخلّص: رابط میان تغزّل و تنه ی اصلی قصیده است.
همچنین مطالعه کنید سایت های تشخیص سرقت ادبی
در قصیده ممکن است دو نوع تخلّص وجود داشته باشد، یکی آن که شاعر نام شعری خود را در بیت آخر و گاهی ماقبل آخر می آورد و تخلّص دیگر، آن است که شاعر به کمک تخلّص از تغزّل رهایی می یابد و وارد تنه اصلی قصیده می گردد.
زیباترین تخلّص، تخلّص یک بیتی است که از ایجاز بیشتری بهره مند است.
تنه اصلی قصیده: اصلی ترین قسمت قالب شعر قصیده است؛ زیرا مقصود اصلی شاعر را در بر دارد. محتوای این بخش می تواند: مدح، رثا، پند و اندرز، وصف، عرفان و حکمت و…. باشد که عمده ترین مضامین قصیده های فارسی است.
شریطه و دعا: بیت های پایانی قصیده که شاعر با بیان شرط هایی، برای ممدوح خود عمر جاودانی طلب می کند.
تجدید مطلع: اگر در میان قصیده شاعر بیتی مصرّع بیاورد، گوییم «تجدید مطلع» کرده است. این کار زمانی صورت می گیرد که شاعر بخواهد از مطلبی به مطلب دیگر برود و از طرف دیگر بتواند از قافیه های قبلی استفاده کند.
خاقانی شروانی و سعدی شیرازی در بعضی قصاید خود تجدید مطلع کرده اند.
خاقانی در قصیده ای با مطلع: «عشق بیفشرد پا بر نمط کبریا / بُرد به دست نخست، هستی ما را زما» سه بار تجدید مطلع کرده است.
و سعدی در قصیده ای با مطلع: « به هیچ یار مده خاطر و به هیچ دیار / که برّ و بحر فراخ است و آدمی بسیار» یک بار تجدید مطلع کرده است.
مقطع: بیت آخر قصیده، مقطع نام دارد؛ مقطع برای شاعر موجب حُسن ختام است؛ به همین دلیل شاعر، نهایت کوشش خود را به کار می گیرد تا از لفظ و معنی زیبا استفاده کند.
معمولاَ شاعر، تخلّص (نام شعری) خود را در مقطع می آورد.
نکته: بخش هایی مانند: تغزّل، تخلّص، تجدید مطلع و شریطه در بعضی از قصاید دیده می شود.
مطلع های چند قصیده:
از رودکی:
مرا بسود و فرو ریخت هر چه دندان بود نبود دندان لا، بل چراغ تابان بود
از فرّخی سیستانی:
دل من همی داد گفتی گوایی که باشد مرا روزی از تو جدایی
از منوچهری:
الا یا خیمگی، خیمه فروهِل که پیشاهنگ بیرون شد زمنزل
از ناصر خسرو:
بگذر ای باد دل افروز خراسانی بر یکی مانده به یمگان دره، زندانی
از مسعود سعد سلمان:
نالم زدل چونای من اندر حصار نای پَستی گرفت همّت من زین بلند جای
از سنایی:
دلا تا کی در این زندان، فریب این و آن بینی یکی زین چاه ظلمانی، برون شو تا جهان بینی
از انوری:
به سمرقند اگر بگذری ای باد سحر نامه ی اهل خراسان به برِ خاقان بر
از خاقانی:
هان ای دل عبرت بین، از دیده نظر کن هان ایوان مدائن را آیینه ی عبرت دان
از سعدی:
فضل خدای را که تواند شمار کرد یا کیست آن که شکر یکی از هزار کرد؟
قالب های شعر فارسی غزل
غزل: شعری که مصراع اوّل با مصراع های زوج هم قافیه است.
تعداد ابیات: حداقل پنج بیت و حداکثر تا پانزده بیت است.
غزل همانند قصیده: بیت آغاز شعر را «مطلع» و بیت پایان آن را «مقطع» می نامند.
تاریخ آغاز قالب شعری غزل: در قرن ششم هجری قمری یا کمی پیش از آن رواج می یابد. بدین گونه که تغزّل قصاید به صورت قالبی مستقل درمی آید و غزل نام می گیرد.
محتوای قالب شعر فارسی غزل: در آغاز عاشقانهاست؛ یعنی شاعر از معشوق زمینی سخن می گوید و از وصالش شادمان و از هجرانش شِکوه سر می دهد. با ظهور سنایی، شاعر و عارف قرن ششم، معشوق زمینی غزل، جای خود را به معشوق آسمانی می دهد و غزل عارفانه پدید می آید.
همچنین مطالعه کنید اصول نگارش فارسی
غزل عاشقانه را سعدی و غزل عارفانه را مولانا به اوج خود می رسانند. امّا با ظهور حافظ که سرآمد غزل سرایان شعر فارسی است، با تلفیق غزل عارفانه و عاشقانه شیوه ای نو پدید می آورد؛ یعنی او در غزل عارفانه از مضامین عاشقانه بهره می جوید تا حدّی که شناخت عاشقانه و عارفانه بودن غزل دشوار می گردد. در غزل حافظ آن که ستایش می شود و شاعر بدو عشق و محبّت می ورزد، هم می تواند معبود باشد و هم معشوق یا ممدوح.
از مشروطه به بعد، کسانی چون فرّخی یزدی به سرودن غزل اجتماعی می پردازند، و محتوای غزل اجتماعی می شود.
غزل از بدو پیدایی تا پایان قرن یازدهم، از رایج ترین و مسلّط ترین قالب های شعر فارسی است و از آن پس، تا روزگار ما نیز از قالب های درجه اوّل و محبوب شعر فارسی بوده است.
تخلّص: معمولاَ شاعر نام شعری خود را در بیت پایانی غزل و گاه بیت ماقبل آخر می آورد.
از غزل سرایان بزرگ: مولوی، سعدی، حافظ و صائب غزل سرایان برتر گذشته و رهی و شهریار از غزل سرایان مشهور معاصرند.
نکته: غزل سه یا چهار بیتی نیز در بعضی از دیوان ها دیده می شود که به پیروی از استاد همایی آن را «غزل ناتمام » می نامیم.
مطلع های چند غزل:
از حافظ:
به مژگان سیه کردی هزاران رخنه در دینم بیا کز چشم بیمارت هزاران درد برچینم
از سعدی:
من ندانستم از اول که تو بی مهر و وفایی عهد نابستن از آن بِه که ببندی و نپایی
از مولوی:
مرده بُدم زنده شدم، گریه بُدم خنده شدم دولت عشق آمد و من دولت پاینده شدم
از صائب:
دیدن روی تو ظلم است و ندیدن مشکل است چیدن این گل گناه است و نچیدن مشکل است
از شهریار:
آمدی جانم به قربانت ولی حالا چرا؟ بی وفا حالا که من افتاده ام از پا چرا؟
از رهی معیری:
نه دل مفتون دل بندی، نه جان مدهوش دل خواهی نه بر مژگان من اشکی، نه بر لب های من آهی
قالب شعر فارسی قطعه
قطعه: شعری است حداقل در دو بیت که معمولاً مطلع آن مصرّع نیست و مصرع های زوج آن هم قافیه اند.
تعداد ابیات: ابیات قطعه حداقل «دو بیت» است.
تاریخ آغاز قالب شعری قطعه: پیدایش قطعه به آغاز شعر فارسی باز می گردد؛ زیرا در شعر رودکی، پدر شعر فارسی، قطعات زیبایی یافته می شود. پس از او این نوع شعر، میدان طبع آزمایی بسیاری از شاعران بوده است.
محتوای قالب شعر فارسی قطعه: درون مایه ی قطعه معمولاً مطالب اخلاقی ، اجتماعی ، تعلیمی ، مدح و هجو است.
از قطعه سرایان مشهور: انوری (قرن 6) ، ابن یمین (قرن 8 ) ، پروین اعتصامی (قرن 14 )
نمونه هایی از قطعه:
از پروین اعتصامی:
شنیده اید که آسایش بزرگان چیست برای خاطر بیچارگان نیاسودن
به کاخ دهر که آلایش است بنیادش مقیم گشتن و دامان خود نیالودن
همی زعادت و کردار زشت کم کردن هماره بر صفت و خوی نیک افزودن
برون شدن زخرابات زندگی، هشیار زخود نرفتن و پیمانه ای نپیمودن
رهی که گمرهی اش در پی است، نسپردن دری که فتنه اش اندر پس است، نگشودن
از ابن یمین:
اهل دنیا سه فرقه بیش نی اند چون طعام اند و همچو دارو و درد
فرقه ای چون طعام درخورند که از ایشان گزیر نتوان کرد
باز جمعی چو داروی دردند که بدان، گَه گَه است حاجت مرد
باز جمعی چو درد با ضررند تا توانی به گِرد درد مَگَرد
نکته: قطعه مصرّع نیز در دیوان سنایی و ابن یمین دیده می شود.
قالب های شعر فارسی ترجیع بند
ترجیع بند: غزل هایی است هم وزن با قافیه هایی متفاوت که بیت یکسان مصرّعی آن ها را به هم می پیوندد.به هر غزل یک «خانه» یا «رشته» و به هر بیت تکراری «ترجیع» یا «برگردان» می گویند.
ترجیع بند از قالب های خاصّ شعر فارسی است.
قدیمی ترین ترجیع بند شعر فارسی: نمونه ی آن را فرّخی سیستانی سروده که مطلع آن چنین است:
«زباغ ای باغبان ما را همی بوی بهار آید کلید باغ ما را ده که فردامان به کار آید»
زیباترین ترجیع بندهای شعر فارسی: از سعدی و هاتف اصفهانی است که اوّلی عاشقانه و دوّمی عارفانه سروده است.
محتوای قالب شعرفارسی ترجیع بند: درون ما یه ی ترجیع بندهای معروف فارسی مدح و ستایش ، عشق و عرفان است.
نکته: یکی از شرط های زیبایی قالب شعری ترجیع بند آن است که بیت آخر هر خانه با بیت ترجیع (برگردان) آن، از نظر معنی مناسبتی تمام داشته باشد.
همچنین مطالعه کنید اصطلاحات ادبیات
قالب شعر فارسی ترکیب بند
ترکیب بند: شعری است چند بخشی که هر بخش آن از نظر قافیه و درون مایه همانند قصیده یا غزل است. این بخش ها را بیت مصرّع متفاوت و نامکررّی به هم می پیوندد.
محتوای قالب شعر فارسی ترکیب بند: درون مایه بخش ها تقریباً همانند قالب شعر فارسی ترجیع بند است؛ یعنی مضامینی از قبیل رثا، مدح و عشق را دربردارد.
قدیمی ترین ترکیب بند شعر فارسی: از قطران تبریزی، شاعر قرن پنجم است.
از سرایندگان مشهور قالب شعر ترکیب بند: جمال الدّین عبدالرّزاق اصفهانی، محتشم کاشانی، وحشی بافقی است.
قالب شعر فارسی مسمّط
مسمّط: شعری است که از رشته های گوناگون پدید می آید. قافیه ی رشته ها متفاوت است و در هر رشته همه ی مصراع ها به جز مصراع آخر هم قافیه اند. در مسمّط هر بخش را یک «رشته» ومصراع آخر هر رشته را «بند» گویند. مصراع آخر در تمام رشته ها هم قافیه است و حلقه ی ارتباط تمام رشته ها است.
شمار رشته های قالب شعری مسمّط ، نا معین و به اختیار شاعر است.
بنیان گذار قالب شعر فارسی مسمّط: منوچهری دامغانی شاعر قرن پنجم است و از زمان او به بعد ، این گونه شعر کم و بیش در دوره های مختلف مورد توجّه شاعران قرار گرفته است.
محتوای قالب شعر فارسی مسمّط: درون مایه ی مسمّط تقریباً همانند قصیده است؛ غالباً تغزّل و مدح، اشعار سیاسی، ملّی و میهنی است.
قالب شعر فارسی مسمّط تضمینی: مسمّطی است که بند آن در هر رشته، به ترتیب مصراع دوم بیت های یک غزل است؛ یعنی شاعر بیت های یک غزل را به ترتیب در پایان رشته های مسمّط می آورد و تعداد رشته ها، تابع تعداد بیت های غزل است.
یکی از زیباترین و مشهورترین مسمّط های تضمینی شعر فارسی، سروده ی شیخ بهایی شاعر قرن دهم است که بند نخستین آن چنین است:
تا کِی به تمنّای وصال تو یگانه اشکم شود از هر مژه چون سیل روانه
خواهد به سر آید شب هجران تو یا نه؟ « ای تیر غمت را دل عشّاق نشانه
جمعی به تو مشغول و تو غایب ز میانه»
(این مسمّط، تضمین غزل معروف خیالی بخارایی شاعر قرن نهم است.)
قالب شعر فارسی مثنوی
مثنوی: شعری است که با بیت های مصرّع که هر بیت قافیه ای مستقل دارد.
تاریخ آغاز قالب شعر مثنوی: قدیم ترین قالب شعر فارسی و خاصّ ایرانیان و فارسی زبانان است و از آغاز شعر فارسی تا حال مورد توجّه بوده است. «کلیله و دمنه ی منظوم رودکی» و « آفرین نامه ی ابوشکور بلخی» از اوّلین مثنوی های شعر فارسی دَری است.
مثنوی مناسب ترین قالب شعر فارسی برای بیان داستان ها و مطالب طولانی است؛ زیرا قافیه ی هر بیت مستقل است و شاعر می تواند پس از چند بیت، از قافیه ی قبلی نیز استفاده کند.
محتوای قالب شعر فارسی مثنوی: مثنوی های زبان فارسی از نظر درون مایه متفاوتند؛ از این رو آن ها را به چهار دسته تقسیم کرده اند:
الف- حماسی و تاریخی، مانند: شاهنامه فردوسی و اسکندرنامه ی نظامی گنجه ای.
ب- اخلاقی و تعلیمی، مانند: بوستان سعدی
ج- عاشقانه و بزمی، مانند: خسرو و شیرین نظامی و ویس و رامین فخرالدّین اسعد گرگانی.
د- عارفانه، مانند: مثنوی معنوی مولوی، حدیقه الحقیقه ی سنایی و منطق الطّیر عطار.
از مثنوی سرایان بزرگ زبان فارسی: فردوسی، اسدی، نظامی، عطار، سنایی، سعدی، مولوی و جامی از مثنوی سرایان بنام گذشته و پروین اعتصامی، حمیدی شیرازی و شهریار از مثنوی گویان معاصرند.
نمونه هایی از قالب شعری مثنوی:
از مثنوی مولوی:
گفت معشوقی به عاشق کای فتا تو به غربت دیده ای بس شهرها
پس کدامین شهر زان ها خوش تر است؟ گفت آن شهری که در وی دلبر است
هر کجا که یوسفی باشد چو ماه جنّت است ارچه که باشد قعر چاه
از شاهنامه ی فردوسی:
سخن های ناخوش زمن دور دار به بدها دل دیو رنجور دار
مگوی آن چه هرگز نگفته است کس به مردی مکن باد را در قفس
بزرگان به آتش نیابند راه زدریا گذر نیست بی آشناه
همان تابش مهر نتوان نهفت نه روبَه توان کرد با شیر جفت
8 دیدگاه