چگونگی استفاده از علائم نگارشی

اصول استفاده از علائم نگارشی

در هنگام صحبت کردن، می‌توان لحن صدا و گفتار را برای بیان تاکید و سایر احساسات تغییر داد، اما در هنگام نوشتن امکان چنین عملی وجود ندارد. دراین حالت، علائم نگارشی و اصول استفاده از علائم نگارشی در یک متن نوشته شده می‌توانند چنین نقشی را ایفا کنند.

نشانه‌های نگارشی یعنی استفاده از علامت‌ها و نشانه‌های استاندارد در یک متن به‌منظور جداسازی کلمات به جمله‌ها، بندها و عبارات که به روشن شدن معنا و مفهوم یک متن می‌انجامد. دانستن نحوه استفاده از این علامت‌ها تنها به یک موضوع ساده ختم نمی‌شود، بلکه می‌تواند بسیار پیچیده باشد.

نشانه‌گذاری‌های نگارشی مناسب همانند یک راهنما در یک متن عمل می‌کنند، به‌گونه‌ای که مخاطب را برای درک ایده‌ها و نظرات شرح داده شده در متن راهنمایی می‌کند. همچنین این نشانه‌های نگارشی به مخاطب اعلام می‌کند که چه‌موقع باید سرعت خواندن خود را کم کند، افزایش دهد یا حتی مکث کند و متوقف شود.

به‌این‌ترتیب، با یادگیری نحوه استفاده از تمامی علامت‌های نگارشی در مقاله؛ می‌توان ایده‌ها، عقاید و استدلال‌های نوشته شده در متن را  واضح و روان‌تر بیان کرد و ازطرفی خواننده می‌تواند ارتباط کامل‌تری با متن ارائه شده برقرار کند.

اهمیت و ضرورت استفاده از علائم نگارشی

نگارش رسمی به زبان فارسی چیزی فراتر از انتخاب کلمات مناسب و درست است. اکثر دانشجویان و دانش‌آموزان در مقاله‌ها و پروژه‌های خود به‌‌غیر از نقطه و ویرگول از سایر علامت‌های نگارشی به‌ندرت استفاده می‌کنند، که دلیل اصلی آن می‌تواند عدم آگاهی از اصول استفاده از علائم نگارشی باشد.

درواقع شما می‌توانید مقاله یا متنی را تنها با دو علامت نگارشی نقطه و ویرگول بنویسید، اما آن نوشته خیلی خوب از کار درنمی‌آید. این کار دقیقا مثل این است که شما بخواهید خانه‌ای را تنها با چکش و اره بسازید. بدین‌ترتیب از اهمیت و ضرورت اصول استفاده از علائم نگارشی در یک متن یامقاله می‌توان به موارد زیراشاره کرد:

• نشانه‌گذاری‌ها در درجه اول به نشان دادن مکث‌ها و همچنین تاکید بر ایده‌ها و افکار خاصی که در متن عنوان شده‌اند، کمک می‌کند.
• استفاده از این علامت‌ها در متن به خواننده در درک انتقال پیام متن کمک شایانی می‌کند.
• استفاده از علامت نگارشی نامناسب و اشتباه، مثلا: قرار ندادن یک نقطه در جمله؛ می‌تواند به معنای کل یک عبارت خدشه وارد کند و باعث تغییر معنای آن شود.
• استفاده و کاربرد صحیح این علامت‌های نگارشی به‌ویژه در نگارش متون آکادمیک بی‌نهایت ضروری است، زیرا به تقویت و بازخورد مثبت استدلال‌هایی که در متن ذکر می‌شود، کمک زیادی می‌کند.

بنابراین آگاهی از نحوه‌ی استفاده از علائم نگارشی مناسب و بجا برای نگارش کتاب، پروژه، مقاله‌های دانشگاهی و تخصصی بسیار مهم است. شما می‌توانید نمونه‌ای از کاربرد مناسب و صحیح استفاده از این نشانه‌گذاری‌های نگارشی را در ترجمه مقاله مشاهده کنید.

در این مطلب سعی شده است که به تمامی علامت‌های نگارشی مورد استفاده در ادبیات فارسی به همراه اصول و کاربرد نحوه استفاده صحیح از این علائم؛ به‌طور مفصل پرداخته شود.

انواع علائم نگارشی و اصول استفاده از آ‌ن‌ها

1- نقطه	(.)
2- ویرگول	(،)
3- نقطه ویرگول	(؛)
4- علامت سوال	(؟)
5- علامت تعجب	(!)
6- دو نقطه	(:)
7- گیومه	«»
8- خط فاصله (=خط تیره)	(-)
9-  سه نقطه	(…)
10- پرانتز (=ابرو، کمان)	()
11- کروشه یا قلاب	[]
12- یک ستاره	(*)
13- دو ستاره	(**)
14- سه ستاره	(***)
15- پیکان یا فلش	(←)
16- ممیز	(/)
17- تکرار یا ایضاً	(//)
18- چند نقطه	(……..)
19- آکولاد	{}
20- تساوی	(=)
21- دایره توپر	.
22- دایره توخالی	o
23- مربع توپر
24- درصد	(٪)

همان‌طور که گفته شد برای نوشتن یک متن کامل و درست، نیاز است که علائم نگارشی و اصول استفاده صحیح از این علامت‌ها را بدانیم. در ادامه به انواع این نشانه‌ها و نحوه استفاده از آن‌ها اشاره خواهیم کرد:

1- نقطه (.)

نقطه در انتهای یک جمله خبری قرار می‌گیرد. از جمله موارد استفاده از نقطه عبارتند از:

همچنین مطالعه کنید شعر و نثر چه تفاوت هایی دارند؟

• بعد از توضیحات پاورقی‌ها، جداول و نمودارها. مثال:

او توصیه کرد که کتاب توهم کاربر به قلم «تور نورتراندرز¹» را هم بخوانم.

1 .samizdat، The User Illusion by Tor Norretranders

• بعد از آوردن مشخصات منابعی که در متن عنوان شده است. مثال:

 (آل احمد، 1343، ص 39).

• برای نشان دادن حروف اختصاری باید پس از هر حرف بجز حرف آخر نقطه گذاشته شود. مثال:

ه. ق (هجری قمری)

• در پیان یک جمله خبری کامل. مثال:

سرانجام روز موعود فرا رسید.

2- ویرگول (،)

از آن برای اینکه دو بخش یا بیشتر از دو بخش را در جمله بهم مرتبط کند، استفاده می‌شود که با یک مکث کوتاه در هنگام خواندن متن قابل تشخیص است. بنابراین خواننده پس از فهم جمله اول، منتظر بخش دوم جمله قرار می‌گیرد. از حمله کاربردهای این علامت می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• بین دو کلمه‌ای که خواننده ممکن است آن دو کلمه را بهم وصل کند و پشت سرهم بخواند. مثال:

دکتر، مریض را از بیماری‌اش مطلع کرد.

• در دو طرف عطف بیان و بدل نیز معمولاً به کار می‏رود. مثال:

جناب آقای مهندس حسینی، رییس شرکت، با تقاضای وام من موافقت کرد. 

• بین چند صفت، کلمه یا گروه که در کنارهم قرار می‌گیرند، باید ویرگول به‌کار برد. باید این نکته را مدنظر قرار داد که در دو کلمه آخر حرف “و” بجای ویرگول قرار می‌گیرد. به‌عنوان مثال:

او روشنفکر، سوسیالیست، نویسنده، منتقد ادبی و مترجم ایرانی بود.

• بین جمله‌های وابسته. مانند:

در جمع دوستان صمیمی، انسان احساس شادابی بیشتری دارد.

• برای جداسازی و تفکیک یک آدرس

ایران، مشهد، میدان آزادی، دانشگاه فردوسی مشهد

• جداکردن ارقام و اعداد در عبارت

صفحه‌های 50، 55، 68، 89 و 93 را پرینت بگیرید.

• پس از کلمه‌ها و عبارت‌های ربطی. مانند: با این‌حال، به‌هرحال، بااین همه و… .

به هرحال، دیگر هیچ سرنخی در دست نداشت.

3- نقطه ویرگول (؛)

این نوع از علائم نگارشی همان‌طور که از نامش پیداست هم کاربرد نقطه را دارد و هم ویرگول. نشان‌دهنده یک مکث طولانی است که مکث آن از ویرگول طولانی‌تر؛ اما از نقطه کوتاه‌تر است. اصول استفاده از این علامت عبارت است از:

• برای جداکردن جمله‌ها و عبارت‌هایی که از نظر دستور زبان مستقل و غیروابسته هستند، اما از ارتباط معنایی باهم برخوردارند ومکمل یکدیگرند. مثال:

به بقیه عکسها نگاه میکنم؛ همگی عکسهای من و پدرم هستند.

•  هنگامی که به نظر می‌رسد جمله تمام شده است؛ اما درواقع آن جمله ادامه دارد و قصد نویسنده این است که خواننده را به خواندن ادامه‌ی مطلب جلب کند. این جمله‌ها معمولا با کلمات توضیحی مانند: ولی، اما، زیرا، مثلاً، فرضاً، یعنی، هم‌چنین، بنابراین و …. به‌کار می‌روند. مثال:

من همیشه برای مطالعه به کتابخانه می‌روم؛ اما به دلیل کرونا امکان رفتن به آنجا را ندارم.

جهت ثب سفارش ترجمه کتاب کلیک کنید.

•  استفاده از نقطه ویرگول برای فهرست سازی یا برشمردن چیزی. مثال:

لوازمی که برای رفتن به طبیعت نیاز دارید عبارتند از: کیسه خواب؛ کوله پشتی؛ لباس گرم؛ غذای سبک و … .

•  برای ربط چندین جمله پشت سرهم. مثال:

من امروز صبح از خواب بیدار شدم؛ بعد صبحانه خوردم؛ بعد به مدرسه رفتم.

4- علامت سوال (؟)

از این علائم نگارشی در موارد زیر استفاده میشود:

• در پایان جمله های پرسشی.مثال:

کلاس ادبیات چه ساعتی شروع می‌شود؟

• در مواقعی که نویسنده درباره مطلبی تردید و شک دارد، باید این علامت سوال را در داخل پرانتز در جلوی کلمه مورد نظر قرار دهد.

آغاز پیدایش نثر فارسی در اواخر قرن چهارم (؟) بود.

5- علامت تعجب (!)

این علامت برای توصیف تعجب، هیجان، حیرت، دستور؛ تمسخر؛ تاکید؛ افسوس؛ خشم و به طور کلی در پایان جملاتی که بیانگر عواطف و احساسات هستند، قرار می‌گیرد. کاربردهای آن:

همچنین مطالعه کنید قالب های شعر فارسی

• بیان تعجب و حیرت

 به به عجب هوای آفتابی!

• برای ندا و مورد خطاب قرار دادن

مهمانان ارجمند!

• برای بیان شگفتی زیاد

فوق العاده است!

• بیان حالت امری و دستوری

 بایست!

• بیان هشدار

 به تونل نزدیک می‌شوید!

6- دو نقطه (:)

از این علامت برای توضیح دادن و بیان کردن چیزی استفاده می‌شود. اصول استفاده از علائم نگارشی دونقطه بدین شرح است:

• قبل از نقل قول مستقیم از کسی

علی به دوستش گفت: «دیروز کارت ورود به جلسه امتحان را فراموش کردم ببرم و نتوانستم در آزمون شرکت کنم».

• درمواقع برشمردن اجزای چیزی

 اجزای تشکیل دهنده یک شعر عبارتند از: مصراع، بیت، قافیه و ردیف.

• جلوی کلماتی که قصد معنی کردن آنها را داریم.

 تیروئید: غده‌ای درون‌ریز در بدن که به سوخت و ساز بدن کمک می‌کند.

• نشان دادن یک زمان و ساعت مشخص

 18:45

7- گیومه «»

شامل کاربردهای زیر می‌شود:

• نقل قول مستقیم از فردی

 مادر گفت: «لباس گرم همراه خود داشته باش».

• مشخص کردن یا تاکید داشتن واژه یا عبارتی در قسمتی از متن

 کاش دنیا دست زن‌ها بود. شاید این جمله از رمان «سووشون» را شنیده باشید.

• زمانی‌که از اسامی، عناوین، اصطلاحات علمی و یا فنی برای اولین‌بار استفاده شود.

 مکانی که مشاهده می‌کنید، مسجد «نصیرالملک» است.

• در تضمین شعر(شاعری بخشی از شعر شاعری دیگر را عینا در شعر خود ‌می‌آورد).

چه خوش گفت فردوسی پاکزاد                        که رحمت بران تربت پاک باد

 «میازار موری که دانه‌کش است                        که جان دارد و جان شیرین خوش است»

در این بیت تضمینی از “سعدی ” از سروده “فردوسی” آورده شده  است.

نکته: در نقل قول غیرمستقیم نیازی به گذاشتن گیومه نیست.

مثال: به او گفتم میوه‎‌ها را داخل سبد بگذارد.

8- خط فاصله (=خط تیره) (-)

در زیر به موارد استفاده از خط تیره یا فاصله پرداخته می‌شود:

• در جملات معترضه

سارا- دوست خواهرم- برای تولدم هدیه گران‌قیمتی خرید.

• در دیالوگ‌های نمایشنامه یا داستان

– درها را باز کنید تا دنیا صدای ما را بشنود.

• بجای استفاده از “تا” برای نشان دادن مسافت یا فاصله زمانی

قطار سریع السیر تهران- شیراز راه اندازی شد.

کلاس آموزشی از 5–3 بعدازظهر دایر است.

• جداسازی کلمات مرکب. مثال:

 ژانر مورد علاقه من در فیلم، کمدی–رمانتیک است.

9-  سه نقطه (…)

کاربرد این جزو از علایم نگارشی بدین شرح است:

• برای نشان دادن قسمت‌های حذف شده یا ادامه‌دار در جمله. مثال:

شبکه‌های اجتماعی مانند: اینستاگرام، تلگرام و … امروزه نقش به‌سزایی در زندگی ما دارند.

• برای به‌کار نبردن واژه مقدس خداوند به‌دلیل احترامی که قائل هستیم.

 ماشا…! کارها خوب پیش رفت.

• برای نشان دادن سخن ناتمام

 خدا بد ندهد…

• نشان دادن کش دار بودن واژه یا عبارت

آها…ی علی کجا رفتی؟

10- پرانتز (=ابرو، کمان) ()

کاربردهای پرانتز که به آن هلال، ابرو یا کمانک هم گفته می‌شود شامل:

• برای معنی یا فارسی‌سازی یک واژه

پرانتز (کمانک) یکی از علامت‌های نگارشی محسوب می‌شود.

• برای ذکر منبع

 (آل احمد، 1342)

• برای آوردن توضیحات بیش‌تر که درک مطلب را آسان‌تر کند. مثال:

نمایشگاه نقاشی (واقع در خیابان کوهسنگی) امروز افتتاح می‌شود.

• نوشتن واژه‌ها یا عبارات اختصاری و ترکیبات دعایی

 حدیثی از حضرت علی (ع)

 علامت تعجب (!)

• برای بیان شهرت، تاریخ یا وقوع حادثه و رویدادی

 در زلزله بم (1382) هزاران نفر کشته شدند.

نکته: باید این نکته را به‌خاطر سپرد که با حذف پرانتز به معنای جمله خدشه‌ای وارد نشود یا معنی آن تغییر نکند.

برای نمونه می‌توانید رعایت کامل و استفاده صحیح از این علامت‌های نگارشی را در ترجمه مقاله مشاهده کنید.

11- کروشه یا قلاب  [ ]

کروشه یا قلاب یکی دیگر از علائم نگارشی است که نشان‌دهنده توضیحات تکمیل‌کننده‌ای است که نویسنده به متن اضافه می‌کند تا فهم متن را آسان‌تر کند. نحوه استفاده از آن به صورت زیر است:

• در متن نمایشنامه‌ها برای توصیف حالات

 مادر [با لبخند]: امشب شام نداریم.

• برای اضافه کردن توضیحی به جمله به جهت روشن شدن مطلب

 یکی از مسافران [ درحالی که بسیار خسته و نگران بود] با چمدان‌هایش به سمت ایستگاه قطار درحال دویدن بود.

• اضافه کردن واژه‌های فراموش‌شده در تصحیح دوباره متن به‌ویژه در متون قدیمی

من مردی طرّارم [تو] این زر به من امانت دادی.

• در بخش کتاب‌شناسی و منابع پایانی، اگر قسمتی از اطلاعات چاپ کتاب از قبیل ناشر، محل نشر یا تاریخ نشر از قلم بیفتد.

 تهران، [بی‌نا]، 1360

• کاربرد آن در ریاضیات برای اینکه نشان دهد آن عملیات نسبت به سایر محاسبات ارجحیت دارد.

[(1+6) *(7+2)] * 12+5

نکته: پرانتز، گیومه، کروشه و آکولاد تنها نشانه‌گذاری‌های نگارشی هستند که به صورت جفت به‌کار می‌روند.

12- یک ستاره (*)

نشانه‌گذاری ستاره در مواردی کاربرد دارد که نویسنده متن قصد دارد توجه مخاطب را به نکته‌ای جلب کند. اصول استفاده از این علائم نگارشی به شرح زیر است:

• اگر در متنی برروی یا کنار واژه‌ای علامت ستاره باشد؛ به این معنی است که توضیحات بیش‌تری برای ان واژه در زیرنویس قرار داده شده است.

  مابل کتز در کتاب کوتاهی به نام آسان‌ترین راه^* می‌نویسد: «هوآپونو پونو روش» درمان بومیان هاوایی است.

*به قلم همین مترجم به فارسی برگردانده شده است.

• در ریاضیات برای ضرب کردن

6= 2*3

نکته: دراکثر مواقع، برای درج پاورقی یا زیرنویس در متن، استفاده از اعداد بر ستاره مقدم‌تر است.

13- دو ستاره (**)

این نوع از علایم نگارشی زمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد که نویسنده توضیحات یک واژه را در پاورقی صفحات قبل آورده است.

به گفته «جفری شوآرتز» در کتابی عالی به نام ذهن و مغز^** ذهن خودآگاه می‌تواند جرقه‌ای را در ذهن ناخودآگاه وتو نماید.

**ترجمه دکتر فرهاد فروغمند

14- سه ستاره(***)

اگر نویسنده قصد این را داشته باشد که موضوع متن خود را تغییر دهد (تغییر سیاق متن) با ایجاد سه سطر فاصله و گذاشتن سه ستاره در وسط، نگارش موضوع بعدی خود را آغاز می‌کند.

این بازنویسی‌های موراکامی مرا یاد این کار کانینگ می‌اندازد.

***

چشم‌هایم را که بستم، عطر باد توی صورتم زد و رد ملایمی از درد از خود برجا می‌گذاشت.

15- پیکان یا فلش (←)         

کاربردهای آن عبارتند از:

• ارجاع دادن در فرهنگ‌ها

آبان ← اپام

• برای نشان دادن ترتیب به عمل آمدن نتیجه ای یا فرآیندی

نمک + سدیم ← سدیم کلراید

• نشان دادن انتقال متن یا مطلب به صفحه دیگر

توی مدرسه همیشه سمت راست نیمکت جلو می‌نشیند تا نزدیک به معلم باشد. به همین دلیل ←

16- ممیز (/)

کاربردها شامل:

• جداسازی روز، ماه و سال در تاریخ

10/10/1400

• اشکال مختلف کلمه‌ای که برخی از حروف آن در طی زمان تغییر کرده است.

سپهسالار/ سپاهسالار

• نشان دادن کلمه‌های معادل

مسائل اقتصادی/ اجتماعی

• جداکردن مصراع‌های یک شعر

از لـعـل تـو گـر یـابـم انـگشـتری زنـهـار /  صـد مُلکِ سلیـمانم در زیـر نگـین باشد

• استفاده از  ممیز بجای واژه “یا”

دختر/ پسر

17- تکرار یا ایضاً (//)

از کاربردهای این نوع از علائم نگارشی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• بجای استفاده از کلمه‌ها یا عبارات مشابه که در چند سطر عیناً تکرار می‌شود.

شهریورماه، مشهد،خیابان دانشگاه

    //         ،تهران، خیابان ولی عصر                 

نکته: این نشانه برای نگارش متون رسمی کاربرد ندارد.

18- چند نقطه (……..)

کاربرد آن عبارت است از:

• برای حذف یک یا چند جمله در یک متن یا کتاب

ایمیلی راجع به این مساله نوشتم و از دکتر هولن پرسیدم. وی در جواب به ………. اشاره کرد.

19- آکولاد{}

کاربرد این علامت نگارشی به شرح زیر است:

• برای نشان دادن اجزا و رده‌بندی یک مجموعه

مراحل کشاورزی بر سه قسم است { کاشت، داشت، برداشت}

• برای نمایش یک مجموعه به صورت اعضا در ریاضیات

A= {1,2,3,4}

20- تساوی (=)

• برای نمایش تساوی و برابری بین دو موضوع یا واژه

پرانتز = ابرو یا کمان

21-  دایره توپر، دایره خالی، مربع توپر

از این نشانه‌ها برای مشخص و بارز کردن آغاز پاراگراف‌ها یا برای تیترهای نوشتاری استفاده می‌شود.

مثال:

• انواع جمله‌های وابسته

22- درصد (٪)

اصول استفاده از علائم نگارشی درصد عبارتند از:

• برای نوشتن این نوع نشانه در متن باید بجای استفاده از علامت اختصاری (٪)، واژه «درصد» نوشته شود. مثال:

سارا درس عربی را در آزمون 90 درصد زده است.

• در فرمول‌ها یا متن‌های ریاضی. مثال:

54٪ یا 54 ٪

نکته: باید عنوان کرد که گذاشتن علامت (٪) در هر دو سمت چپ یا راست عدد فرقی نمی‌کند و صحیح است.

23- عنوان مقاله

برای آوردن عنوان مقاله در متن باید آن را داخل گیومه «» قرار داد، ضمن اینکه عنوان مقاله بلد و ایتالیک نمی‌شود. مثلا:

سلیمانی و همکاران در مقاله‌ی « بررسي روند خشك‌سالي‌ها و ترسالي‌ها در حوزه‌هاي آبخيز مازندران» خشک‌سالی را زیان‌بارترین حادثه طبیعی در بی‌نظمی سیستم‌های اکولوژیک می‌دانند.

24- عنوان کتاب

عنوان کتاب در داخل متن را به صورت ایتالیک می‌نویسند، اما بلد نمی‌شود و داخل گیومه هم نباید قرار بگیرد. به‌عنوان مثال:

کتاب بازمانده روز اثر نویسنده نام آشنا ژاپنی «کازوئو ایشی گورو» است که در سال 2017 موفق به دریافت جایزه نوبل ادبیات شده است.

اصول استفاده و نگارش اعداد در متن

برای نگارش اعداد در داخل متن باید به یکسری نکات  توجه کرد.

• اعداد تک‌رقمی را در متن باید به صورت عدد نوشت، بجز عدد 1 که باید آن را با حروف نوشت؛ زیرا عدد 1 به حرف (ا) زبان فارسی شباهت دارد و ممکن است در متن اشتباه متوجه شد. مثال:

 زمان بر 3 قسم است: گذشته، حال و آینده

• اعداد دورقمی و سه رقمی با عدد نوشته می‌شود. مثال:

15 نفر در صف ثبت نام دانشکده حضور دارند. 

• اعداد چهار رقمی به بالا به صورت ترکیبی از عدد و حروف نوشته می‌شوند. مثال:

او در اینستاگرام 30 هزار و هفتصد فالوور دارد.

• تمام اعداد در جداول، مسابقه‌های ورزشی و نتایج آنها، طول و عرض جغرافیایی، شماره تلفن، شماره شناسنامه، سن، قد و وزن و …  به عدد نوشته می‌شوند. مثال:

73 کیلوگرم

مسافت ۱۱۱٫۳۱۹۵ کیلومتر

سخن آخر

برای نگارش صحیح، خوانا و قابل فهم یک متن، مقاله یا کتاب باید به‌طور کامل به نحوه و اصول استفاده از علائم نگارشی آشنایی کامل داشته باشید، درغیر این صورت متن نوشته شده باعث کج فهمی و سردرگمی خواننده می‌شود. به‌طور کلی رعایت علائم نگارشی و استفاده از آن‌ها باعث می‌شود که کیفیت ایده‌های نویسنده با دقت و وضوح بیان شود و همچنین به تقویت نگارش نویسنده هم می‌انجامد.

نمونه کامل و صحیحی از رعایت اصول استفاده از علامت‌های نگارشی را در ترجمه کتاب مشاهده می‌کنید.

عبارات کلیدی:  اصول استفاده از علائم نگارشی، علائم نگارشی