انواع نثر در ادبیات فارسی

نثر و انواع آن در ادبیات فارسی

آغاز پیدایش انواع نثر در ادبیات با نگارش نخستین کتاب فارسی زبان با نام “شاهنامه منثور” بود که درواقع به خواست و امر “ابومنصور محمد بین عبدالرزاق توسی” گردآوری شد. به همین دلیل این کتاب به “شاهنامه ابومنصوری”  معروف شد. این کتاب که امروزه تنها صفحاتی از آن باقی مانده است، تاریخ گذشته ایران زمین به حساب می‌آید.

نثر چیست

نثر در لغت به معنای پراکندن، پراکندگی، افشاندن، سخن پاشیده و افشانده به‌کار می‌رود، اما در اصطلاح نثر در ادبیات به‌عنوان نوشتار مستقیم و سرراست و نه شاعرانه است. در نثر دیگر نیازی به رعایت و پایبندی به وزن و قافیه وجود ندارد؛ بلکه بیشتر به سخنان و گفتارهای روزمره نزدیک است.

به‌طور کلی، می‌توان تعریف نثر را اینگونه دانست: سبکی از نوشتار است که از ساختارهای دقیق قافیه و وزن پیروی نمی‌کند، بلکه از ساختارهای دستوری معمولی برای شرح واقعیات و توصیف افکار، نظرات و اندیشه‌ها استفاده می‌کند.

دکتر حسین خطیبی در کتاب ” فن نثر در ادب پارسی” به تعریف جامعی از نثر پرداخته است. او می‌نویسد: »کلامی که در آن، مفاهیم و معانی با وضوح و روشنی و رسایی و با نظم فکر و منطقی بیان می شود و تنها وظیفهء لفظ در آن بیان معنا است. جمل با مراعات موازین دستوری با یکدیگر می‌پیوندند و معانی بی‌هیچگونه قطع و انحرافی، بیان می‌شوند و راست و مستقیم پیش می‌روند. وصل و فصل جمل، برمبنای توالی افکار و روش طبیعی و قواعد مشخص زبان استوار است«.

درواقع می‌توان این‌گونه اظهار داشت که نثر چون در قید و بند وزن، قافیه و بحور عروضی نیست و در موارد بسیاری تهی از تخیلات و سبکهای زیبایی‌شناختی است؛ برای نگارش انواع متون فلسفی، دینی، سیاسی، اجتماعی و غیره کاربرد فراوانی دارد.

از جنبه ادبی، نثری با ارزش و مورد پسند دوستداران ادبیات و اهل سخن قرار می‌گیرد که نسبت به سایر نوشته‌ها و متن‌های عادی و معمولی زیباتر، خوش‌آهنگ‌تر و دارای الفاظ و بیان فصیح ، بلیغ و روان باشد.

به این‌ترتیب، خصوصیات و ویژگی‌های نثر در ادبیات را می‌توان اینگونه بیان کرد:

• سخنی ساده و مکتوب با مفاهیم و جمله‌های واضح و روشن مطابق با قواعد و ساختار زبان
• عدم برخورداری از موسیقی، وزن و قافیه
• هدف نویسنده از نگارش آن بیان و شرح ساده و عاری از هرگونه احساسات، عواطف و هیجانات درونی بجز در نثر فنی
• در نثر هدف، انتقال پیام ساده و واضح اندیشه و افکار به مخاطب است.
• هرکس به نوشتن آن آزاد است، زیرا این سبک از نوشتار فارسی، کاربرد و استفاده عمومی دارد.

انواع نثر در ادبیات فارسی

انواع نثر را در یک تقسیم‌بندی بر پنج نوع دانسته‌اند:

1- نثر مرسل

مرسل به معنی راست و مستقیم است. نثر مرسل، نثری است که ساده و روان است، دارای سجع نیست و کلمات تشکیل‌دهنده آن آزاد و خالی از هرگونه وزن و الفاظ معنوی است. درواقع در این نوع نثر که آن را سرآغاز نثرنویسی می‌دانند، نویسنده در عین سادگی و به دور از تکلف و عبارات مهجور، پیام و افکار خود را  کامل و رسا به مخاطب منتقل می‌کند. این نوع از نثر در آثار و کتبی همچون سفرنامه ناصرخسرو، تاریخ بیهقی؛ کیمیای سعادت؛ اسرارالتوحید و تذکره الاولیا و همچنین در بعضی نوشته‌های نویسندگان معاصر مشاهده می‌شود. به یک نمونه از نثر مرسل در سفرنامه ناصرخسرو در زیر توجه کنید:

          چون به نزدیک یاران و اصحاب آمدم،  یکی از ایشان شعری پارسی می‌خواند.  مرا شعری در خاطر آمد که از وی درخواهم تا روایت کند، بر کاغذ نوشتم تا به وی دهم که این شعر بر بخوان. هنوز بدو نداده بودم که او همان شعر بعینه آغاز کرد. آن حال به فال نیک گرفتم و با خود گفتم خدای تبارک و تعالی حاجت مرا روا کرد (سفرنامه ناصرخسرو).

همچنین مطالعه کنید انواع شعر در ادبیات

2- نثر مسجع

نثر مسجع یکی از انواع نثر است که جمله‌ها و عبارات قرینه درآن دارای سجع باشند، که درآن‌صورت نوشته یا متن آهنگین می‌شود. به‌عبارتی، سجع همانند قافیه در شعر است. به آوردن کلمات هم‌وزن یا هم‌قافیه در پایان جمله‌ها سجع اطلاق می‌شود. این نثر در آثار خواجه عبدالله انصاری، تفسیر کشف الاسرار، کلیله و دمنه بهرامشاهی، گلستان سعدی  و غیره یافت می‌شود. مثال زیر نمونه‌ای از نثر مسجع از مناجات نامه خواجه عبدالله انصاری است: 

         الهی نام تو ما را جواز، مهر تو ما را جهاز، شناخت تو ما را امان، لطف تو ما را عیان.

3- نثر فنی

نثر فنی از انواع نثر است که مرکب از دو نوع مرسل و مسجع است که در آن کلمات، مثل‌ها، روایات، آیات و اصطلاحات به‌وفور وجود دارد. درواقع نثر فنی یا مصنوع نثری است که حالت شعرگونه دارد و استفاده از آرایه‌های ادبی همانند تلمیح، تضاد، تقابل، استعاره، جناس و … کاربرد زیادی دارد. از آثار مربوط به نثر فنی یا مصنوع می‌توان به کلیله و دمنه نوشته نصرالله منشی، تاریخ جهانگشای جوینی و مقامات حمیدی و غیره اشاره کرد. مثال زیر از “تاریخ جهانگشای جوینی” است که درشرح قیام کوچلک آمده است:

          چون كوچلك كاشغر و ختن مستخلص كرد و از شرع عيسوي به شعار بتپرسـتي انتقـال كرده بود، اهالي آن را تكليف كرد كه از كيش مطهر حنفي با كيش نجس گبركي گراينـد و از اشعة انوار هدي به وحشت كفر و تيرگي گرايند و از مطاوعت سلطان رح مي به متابعـت شيطان رج مي گرايند ( جويني، 1388 : 29).

4- نثر بینابین

این نوع نثر در ادبیات ترکیبی از نثر فنی و مرسل است. به‌طوری‌که هم سادگی و آسانی نثر مرسل را دارد و هم استفاده از آرایه ‌های ادبی، لغات عربی و آیات به‌کار رفته در نثر فنی را شامل می‌شود. سیاست‌نامه نظام الملک، قابوس‌نامه عنصرالمعالی و … متونی هستند که به این نوع نثر آراسته شده‌اند.  متن زیر  از قابوس‌نامه نمونه‌ای از این نثر است:

          پیوسته از زمین شکافتن غافل مباش و تدبیر کشت سال آینده امسال کن و همیشه کشت در زمینی کن که (خویشتن پوش) بود که هر زمینی که خویشتن را نتواند پوشید، ترا هم نتواند پوشید … زودکار و ستوده کار باش تا هواخواهانت بسیار باشند.

همچنین مطالعه کنید تفاوت شعر و نثر در ادبیات

5- نثر محاوره‌ای یا شکسته

از دیگر انواع نثر می‌توان به نثر محاوره‌ای یا شکسته اشاره کرد. در این نوع؛ نوشتار کاملا به زبان محاور‌ه‌ای است. درواقع این نثر اززبان مردم نشات می‌گیرد. در این نثر جمله‌ها کوتاه، عامیانه و محاوره‌ای و ساده است. قدیمی‌ترین نثر محاوره مربوط به “سمک عیار” است، اما مبتکر آن در ادبیات معاصر علی‌اکبر دهخدا است. متن زیر نمونه‌ای از کاربرد این نوع نثر در “کتاب امثال و حکم” از علی‌اکبر دهخدا است:

        نعش تعزیه: گویند مردی مانده و گرسنه به دهی رسید و چون مردمان ده از اطعام او مضایقت داشتند دعوی کرد که تعزیه خوان است. دهقانان وی را طعام بردند و بنواختند چون سیر بخورد پرسیدند در تعزیه نوحه خوانی یا مخالف خوانی کنی. گفت هیچیک، کار من در تعزیه نعش شدن است.

سخن آخر

نثر در ادبیات به هر اثر نوشتاری اطلاق می شود که از یک ساختار دستوری اساسی و خاصی پیروی می‌کند،  یعنی کلمه‌ها و عبارت‎‌ها در قالب جمله‌ها و پاراگراف‌هایی مرتب شده‌اند که هر کلمه در جایگاه مشخص خود قرار می‌گیرد. هدف نثر به صورت کلی، رساندن پیام به مخاطب است و مخاطب سعی دارد زودتر پیام و مقصود را دریابد.

واژه‌های انتخاب‌شده‌ی نثر در ادبیات به‌گونه‌ای است که برای خواننده آشناتر و برای درک و فهم معنی مناسب‌تر و ساده‌تر است، زیرا در نثر، لفظ تنها وسیله و ابزار برای بیان و شرح معنی و درک آن است. البته باید این نکته را در نظر داشت که واژه‌هایی که برای نثر به‌کار می‌رود با لحن گفتار کاملا متفاوت است؛ به‌طوری‌که واژه‌های مورد استفاده در انواع نثر زیباتر، رسمی‌تر و خوش‌آهنگ‌تر هستند.

کلمات کلیدی: نثر و انواع آن در ادبیات، انواع نثر